Kwartet voor het einde der tijden

Muziek in oorlogstijd

In dergelijke omstandigheden kon een componist een paar noten schrijven, maar ze nauwelijks op zijn instrument zetten. Als de musicus ook opgesloten zou zitten in een concentratiekamp, omringd door allerlei fysieke en morele ellende, wat zou dan de zin van het componeren zijn? Een muziek zonder hoop moet niet geboren worden, of geboren worden wanneer het gevaar geweken is, en dat zou het moment zijn om onbehagen te uiten en een schreeuw om gerechtigheid te laten horen. Dit was bijvoorbeeld de sfeer van het oratorium van Arnold Schöenberg, Een overlevende uit WarschauDe stad zit vol verschrikkingen.

De wonderen van de muziek

Maar ook in een concentratiekamp kan een wonder gebeuren. De Franse componist Olivier Messiaen bracht eind 1941 in het kamp Gorlitz een van zijn werken in première voor een publiek van vijfduizend gevangenen en bewakers. Het publiek luisterde naar de piano van Messaien en de viool, cello en klarinet van drie andere Franse gevangenen. Zo was de première van de Kwartet voor het einde der tijdendie een lezing van de Apocalyps oproept met de aanwezigheid van een engel die zijn hand ten hemel heft en het einde der tijden verkondigt. Muziek van mystiek en mysterie, misschien niet geschikt voor alle oren, maar in staat om mannen geschokt door pijn en voogden gevangen door gepaste gehoorzaamheid te laten mediteren.

De geboorte van een kunstwerk

De tijd stond voor iedereen in het land Silezië stil, maar de gevoeligheid en het muzikale talent van een gevangene, een jonge organist uit de Parijse kerk La Trinité, opende vensters van de eeuwigheid. Geen 19e eeuwse apocalyptische muziek in de stijl van Berlioz en Verdi, maar in plaats daarvan een insinuerende liturgie van vogels bij dageraad, iets wat een gevangene bekend voorkomt. De eerste noten van het werk suggereerden de aanwezigheid van deze "kleine profeten van een immateriële vreugde", in Messaien's eigen woorden.

Het herdenken van deze ongewone muzikale première komt erop neer dat we afwijzen dat we leven in een zinloze wereld waarin wantrouwen de basis zou zijn van veiligheid, en zelfs van vrijheid, een individualistische vrijheid. Zeker is dat Messaien in zijn bagage platen meenam van Bach, Beethoven, Ravel en Stravinski. Dit detail trok de aandacht van de kampcommandant, een muziekliefhebber die zichzelf niet had ontmenselijkt, en bood hem componeerpapier en een piano aan. Zo hoorde men voor het eerst een werk dat Hitler en Stalin zouden hebben verworpen, de een als "ontaarde muziek" en de ander als niet in overeenstemming met het "socialistisch realisme". Ze konden niet voorzien dat er uiteindelijk meer dan honderd opnames zouden komen.

De houding van de commandant is een toonbeeld van hoop voor alle tijden. We zullen erop moeten vertrouwen dat er altijd iemand zal zijn die niet zal gehoorzamen aan willekeurige bevelen, zoals dat van de Führer om Parijs in brand te steken, dat er iemand zal zijn die niet gelooft dat discipline synoniem is met moreel.