Ιησούς ή Μωάμεθ: ποιος έχει δίκιο;

Η ανάλυση του ζητήματος της προέλευσης του Ισλάμ είναι απαραίτητη για την κατανόηση των ιστορικών συνεπειών της εμφάνισης αυτού του δόγματος.
Εδώ μπορείτε να διαβάσετε το πρώτο μέρος αυτής της ανάλυσης.

Το Κοράνι και η Šarī‛a

Ο όρος "Κοράνι" προέρχεται από τη σημιτική ρίζα qaraʼa, με την έννοια της απαγγελίας ή της απαγγελλόμενης ανάγνωσης, άρα της ψαλμωδίας. Ήδη από την αρχαιότητα, οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι στην Εγγύς Ανατολή χρησιμοποιούσαν την αντίστοιχη αραμαϊκή φωνή, qeryan, για να δηλώσουν την επίσημη απαγγελία ιερών κειμένων. Ωστόσο, η χρήση της ίδιας ρίζας είναι ακόμη παλαιότερη: ʼAnī qōl qōreʼ ba-midbar (εβραϊκά: φωνή εκείνου που φωνάζει στην έρημο, όπως στο βιβλίο του προφήτη Ησαΐα, που αργότερα αναφέρθηκε στα ελληνικά στην Καινή Διαθήκη) έχει τη σημασία φωνάζω, καλώ, διακηρύσσω, τραγουδώ.

Το Κοράνι είναι το ιερό κείμενο των μουσουλμάνων. Για τους περισσότερους μουσουλμάνους είναι ο άκτιστος λόγος του Θεού. Χωρίζεται σε εκατόν δεκατέσσερα κεφάλαια, που ονομάζονται sūra, με τους αντίστοιχους στίχους τους, που ονομάζονται ayāt. Για οποιονδήποτε μη ισλαμιστή ερμηνευτή, υπάρχουν πολλά χωρία στο κείμενο που είναι πανομοιότυπα ή παράλληλα με εκείνα σε άλλα, παλαιότερα κείμενα, την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη κατ' αρχάς, καθώς και προϊσλαμικές πρακτικές, παραδόσεις και έθιμα, όπως η πίστη σε καλικάντζαρους, το ǧinn, οι τελετές προσκυνήματος, οι θρύλοι εξαφανισμένων λαών και η λατρεία του Ka‛ba.

Το πρόβλημα των πηγών του Κορανίου είναι επομένως πολύ σημαντικό. Τέτοιες πηγές δεν μπορεί ασφαλώς να είναι κάτι καταγεγραμμένο, αφού ο Μωάμεθ, που θεωρείται παγκοσμίως ο συγγραφέας (από τους μελετητές) ή ο φορέας (από τους μουσουλμάνους πιστούς) της αποκάλυψης που αναφέρεται στο Κοράνι, ήταν αναλφάβητος και δεν μπορούσε, φυσικά, να έχει προσωπική πρόσβαση στην ανάγνωση των χριστιανικών και εβραϊκών ιερών βιβλίων. Κατά συνέπεια, πολλές θρησκευτικές αντιλήψεις του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού έφτασαν στα αυτιά τους σε προφορική μορφή, και μάλιστα σε δύο φάσεις: τις λαϊκές γιορτές που γίνονταν περιοδικά στη Μέκκα, όπου συχνά κατέφευγαν προσηλυτιστές αιρετικών χριστιανικών και εβραϊκών αιρέσεων για να γλιτώσουν από τους διωγμούς στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (αυτό μπορεί να συναχθεί από πολλές αιρετικές χριστιανικές αντιλήψεις και αναμνήσεις των βιβλίων χαγκαντά και των απόκρυφων βιβλίων από τα οποία βρίθει το Κοράνι) και, όπως είπαμε, τα εμπορικά ταξίδια που έκανε ο Μ. (και πάλι, οι έννοιες που έπρεπε να μάθει είναι λίγες, ασαφείς και ελλιπείς, όπως προκύπτει από τα παραθέματα του Κορανίου).

Είδαμε, λοιπόν, ότι ο Muḥammad ήταν αμέσως πεπεισμένος ότι ήταν το αντικείμενο μιας αποκάλυψης που είχε ήδη κοινοποιηθεί σε άλλους λαούς πριν από αυτόν, τους Εβραίους και τους Χριστιανούς, και ότι προερχόταν από την ίδια πηγή, ένα ουράνιο βιβλίο που ονόμασε umm al-kitāb. Ωστόσο, οι επικοινωνίες στην περίπτωσή του γίνονταν κατά διαστήματα, γεγονός που έκανε τους αντιπάλους του να τον κοροϊδεύουν. Είδαμε επίσης ότι ο Αλλάχ συχνά παρείχε στον τελευταίο απίστευτα κατάλληλες απαντήσεις στα αιτήματα και τις δυσκολίες και τις νουθεσίες του, όπως οι ακόλουθες:

"Οι άπιστοι λένε: "Γιατί δεν σας αποκαλύφθηκε το Κοράνι με τη μία; Αλλά [να ξέρεις, ω Μωάμεθ, ότι] σου το αποκαλύψαμε σταδιακά, για να δυναμώσουμε έτσι την καρδιά σου. Και κάθε φορά που θα παρουσιάζουν ένα επιχείρημα [εναντίον του Μηνύματος] θα σας αποκαλύπτουμε την Αλήθεια, ώστε να μπορείτε να τους αντικρούσετε με πιο σαφή και προφανή θεμέλια.[1]".

Το αποτέλεσμα αυτής της διακοπής και της συνήθειας του Μωάμεθ να αλλάζει συχνά την εκδοχή του είναι ο αποσπασματικός χαρακτήρας του Κορανίου, καθώς και η έλλειψη λογικής και χρονολογικής σειράς: όλα είναι για άμεση χρήση και κατανάλωση. Αυτό ήταν ήδη προφανές στους πρώτους σχολιαστές του Κορανίου, λίγο μετά το θάνατο του "προφήτη" του Ισλάμ, ιδίως όσον αφορά το ζήτημα των στίχων που καταργήθηκαν από μεταγενέστερους. Για να επιλυθεί το θέμα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, οι σούρες ταξινομήθηκαν σε Μεκκανικές και Μεδιναβικές, ανάλογα με την περίοδο κατά την οποία αποκαλύφθηκαν.

Η πρώτη περίοδος, το Meccano

Χωρίζεται σε τρεις φάσεις: μια πρώτη, που αντιστοιχεί στα τέσσερα πρώτα χρόνια του δημόσιου βίου του Μωάμεθ, η οποία χαρακτηρίζεται από σύντομες, παθιασμένες και πανηγυρικές σούρες, με σύντομους στίχους και ισχυρές διδασκαλίες που σκοπό έχουν να προετοιμάσουν τα μυαλά των ακροατών για την ημέρα της κρίσης (yawm al-dīn), ένα δεύτερο, που καλύπτει τα επόμενα δύο χρόνια, κατά το οποίο ο ενθουσιασμός, στην αρχή των διωγμών, καταλαγιάζει και αφηγούνται ιστορίες για τη ζωή των προηγούμενων προφητών, σε μια μορφή που μοιάζει πολύ με την haggadah (ραββινική λογοτεχνία αφηγηματικού και ομολογιακού τύπου)- ένα τρίτο, από το έβδομο έως το δέκατο έτος του δημόσιου βίου στη Μέκκα, επίσης γεμάτο προφητικούς θρύλους, καθώς και περιγραφές θεϊκών τιμωριών.

Κατά τη δεύτερη περίοδο, από την άλλη πλευρά, η Medina's

Διαπιστώνουμε τη μεγάλη αλλαγή που υπέστη ο Μ. μετά την ηγήτρα. Η σούρα απευθύνεται σε Εβραίους και Χριστιανούς και ο φιλικός και επαινετικός τόνος που τους επιφυλάσσεται στην πρώτη φάση χάνεται σταδιακά, με αποκορύφωμα, στα τελευταία χρόνια της ζωής του "προφήτη" του Ισλάμ, μια πραγματική επίθεση. Από αυτή την εποχή προέρχεται, για παράδειγμα, η σούρα 9, στην οποία, στον στίχο 29, ζητείται το εξής: η ταπείνωση του:

"Καταπολεμήστε εκείνους που δεν πιστεύουν στον Αλλάχ και στην Ημέρα της Κρίσης, δεν σέβονται αυτά που ο Αλλάχ και ο Αγγελιοφόρος Του έχουν απαγορεύσει και δεν ακολουθούν την αληθινή θρησκεία [το Ισλάμ] από τους ανθρώπους του Βιβλίου [Εβραίους και Χριστιανούς], εκτός αν συμφωνήσουν να πληρώσουν φόρο [με τον οποίο τους επιτρέπεται να ζουν υπό την προστασία του ισλαμικού κράτους διατηρώντας τη θρησκεία τους] με υποταγή".

Αυτό θα οδηγήσει σε νόμους που θα επιβάλλουν διάφορους περιορισμούς σε όσους πιστεύουν την εβραϊκή ή τη χριστιανική θρησκεία, όπως ειδική ενδυμασία, απαγόρευση οπλοφορίας και ιππασίας κ.λπ.

Παρόλο που η Πεντάτευχος, οι Ψαλμοί και το Ευαγγέλιο αναγνωρίζονται ρητά ως αποκαλυμμένα από το Κοράνι, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού και ακόμη περισσότερες μεταξύ του Ισλάμ και του Χριστιανισμού. Αυτές οι αποκλίσεις, όπως είπαμε, αντανακλούν τις επαφές μεταξύ του Μωάμεθ και των αιρετικών χριστιανικών αιρέσεων, η ύπαρξη των οποίων εκείνη την εποχή ήταν αρκετά συχνή τόσο στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία όσο και, κυρίως, λίγο έξω από τα σύνορά της. Μεταξύ των πιο προφανών αποκλίσεων είναι εκείνες που σχετίζονται με τη μορφή του Χριστού, όπου τα χριστιανικά απόκρυφα βιβλία ασκούν ιδιαίτερη επιρροή στο Κοράνι. Στο ιερό βιβλίο του Ισλάμ, για παράδειγμα: ο Ιησούς είναι ο γιος της Μαρίας και γεννήθηκε από παρθενογένεση, και όμως αυτή η Μαρία είναι η αδελφή του Μωυσή- τα θαύματα που έκανε ο Ιησούς από τη βρεφική του ηλικία εξιστορούνται με μεγάλη λεπτομέρεια, και του αποδίδονται τα ονόματα Μεσσίας, Πνεύμα του Αλλάχ και Λόγος, τοποθετώντας τον σε ένα επίπεδο ανωτερότητας σε σχέση με τους άλλους προφήτες, αλλά διευκρινίζεται ότι ο Χριστός δεν είναι παρά ένας υπηρέτης του Αλλάχ, ένας άνθρωπος σαν όλους τους άλλους- αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι ο σταυρικός του θάνατος δεν θα είχε συμβεί ποτέ: αντί για τον Ιησού, μόνο ένα ομοίωμα θα είχε σταυρωθεί.[2].

Η ιδέα του παραδείσου

Μια άλλη σημαντική διαφορά, η οποία για το Ισλάμ είναι κάτι απολύτως γήινο (άλλος ένας λόγος για τον οποίο μιλάμε για το Ισλάμ ως φυσική θρησκεία), έγινε για να εντυπωσιάσει τους απλούς και τραχείς κατοίκους της ερήμου: πράσινοι κήποι, μαγευτικά ρυάκια, κρασί που δεν μεθάει, παρθένες πάντα ανέγγιχτες. Δεν υπάρχει τίποτα εκεί για να εκφράσει την έννοια του μακάριου οράματος και τη συμμετοχή των πιστών στην ίδια τη ζωή του Θεού: ο Αλλάχ είναι απρόσιτος στην ανθρώπινη όραση (6/103).

Τέλος, μεταξύ άλλων διαφορών, υπάρχει ο προκαθορισμός των ανθρώπινων πράξεων από τον Αλλάχ (από αυτή την άποψη το Ισλάμ μοιάζει πολύ με τον Καλβινισμό). Υπάρχουν χωρία στο Κοράνι που λίγο-πολύ υποστηρίζουν ή αντιτίθενται πλήρως στην ελεύθερη βούληση, αλλά τα τελευταία είναι αυτά που έχουν γίνει αποδεκτά, με επιδέξιες διορθώσεις, από τη σουνιτική ορθοδοξία, και που δίνουν στο Ισλάμ την προκαθοριστική του σφραγίδα (το maktub, το πεπρωμένο κάθε ανθρώπου, είναι αυστηρά γραμμένο και προκαθορισμένο από τον Θεό).

Η πραγματική σύνταξη του Κορανίου γίνεται μετά το θάνατο του Μωάμεθ, οπότε και άρχισε η συλλογή όλων των αποσπασμάτων της αποκάλυψης που είχε εμπιστευθεί στους ακολούθους του. Οι σούρα διατάχθηκαν κατά σειρά μήκους (από τη μεγαλύτερη προς τη μικρότερη, αν και με αρκετές εξαιρέσεις, επίσης λόγω της αδυναμίας λογικής ή χρονολογικής σειράς). Στην ίδια περίοδο χρονολογείται η έναρξη των σκληρών αγώνων και των εσωτερικών διαιρέσεων μεταξύ των διαφόρων κομμάτων και ρευμάτων, αγώνων που όλοι πνίγηκαν στο αίμα, με κάθε πλευρά να κατασκευάζει στίχους και αποσπάσματα του Κορανίου à la carte για να υποστηρίξει τις αντίστοιχες αξιώσεις της.

Šarī‛a

Πρόκειται για μια αραβική λέξη που σημαίνει "πεπατημένο μονοπάτι", όπως η halakhah στα εβραϊκά, και υποδηλώνει τον γραπτό νόμο. Από σημασιολογική άποψη, και οι δύο όροι, αραβικός και εβραϊκός, μπορούν να εξομοιωθούν με τον δικό μας "νόμο" ("άμεσο" μονοπάτι, τρόπος που πρέπει να ακολουθήσουμε). Η Šarī‛a, ο ισλαμικός νόμος ή δίκαιο (σύμφωνα με την "ορθόδοξη" σουνιτική άποψη), βασίζεται σε τέσσερις κύριες πηγές:

1. Το Κοράνι,
2. Η Σούννα (μέσω του ḥadīṯ),
3. Τα qiyās,
4. Το iǧmā‛.

Η Sunnah

Καθώς έχουμε ήδη συζητήσει το Κοράνι, ας δούμε άμεσα τις άλλες τρεις πηγές, ξεκινώντας με τη σούννα (συνήθεια, παράδοση, γραμμή συμπεριφοράς των προγόνων), η οποία είναι μια λέξη που υποδηλώνει, ακόμη και πριν από τον Μωάμεθ, τα παραδοσιακά έθιμα που διέπουν τη ζωή των Αράβων. Στο ισλαμικό πλαίσιο, ο ίδιος όρος ορίζει όλα τα λόγια, τις πράξεις και τις συμπεριφορές του Μωάμεθ σύμφωνα με τη μαρτυρία των συγχρόνων του. Και εδώ είναι που μπαίνει στο παιχνίδι το ḥadiṯ, δηλαδή η αφήγηση ή η περιγραφή της σούννα του Μωάμεθ που γίνεται σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο σχήμα, με βάση το isnād (υποστήριξη και απαρίθμηση με αύξουσα σειρά των προσώπων που ανέφεραν το ανέκδοτο μέχρι τον άμεσο μάρτυρα του επεισοδίου) και το matn (το κείμενο, το σώμα της αφήγησης). Αυτή η πηγή ήταν εξαιρετικά απαραίτητη όταν, κατά τη στιγμή του θανάτου του Μ., το Ισλάμ ήταν μόνο ένα προσχέδιο αυτού που επρόκειτο να γίνει αργότερα. Ήταν επίσης απαραίτητο, μετά την κατάκτηση τόσο μεγάλων εδαφών και τη συνακόλουθη αντιπαράθεση με νέους πολιτισμούς, να βρεθούν λύσεις σε προβλήματα και δυσκολίες με τις οποίες ο "αγγελιοφόρος του Θεού" δεν είχε ποτέ έρθει άμεσα αντιμέτωπος.

Και ήταν ακριβώς ο Μωάμεθ που κλήθηκε να διευκρινίσει ο ίδιος, αν και είχε ήδη πεθάνει, μια σειρά από σημεία που μόνο υπαινίσσεται το Κοράνι ή που ποτέ δεν εξετάστηκαν, σε σχέση με διάφορους κλάδους. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα σύνολο αληθινών, εικαζόμενων ή ψευδών παραδόσεων σε μια εποχή που κάθε μια από τις φατρίες που πολεμούσαν μέσα στο Ισλάμ ισχυριζόταν ότι είχε τον Μ. με το μέρος της και του απέδιδε αυτό ή εκείνο τον ισχυρισμό, κατασκευάζοντας ολόκληρους μηχανισμούς εντελώς αναξιόπιστων μαρτυριών. Η μέθοδος που υιοθετήθηκε για να σταματήσει αυτή η υπερχείλιση ήταν εξαιρετικά αυθαίρετη. Στην πραγματικότητα, δεν χρησιμοποιήθηκε ούτε η ανάλυση του κειμένου ούτε η εσωτερική μαρτυρία των κειμένων (το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την εξήγηση του Κορανίου, η οποία είναι σχεδόν ανύπαρκτη), που είναι το κατ' εξοχήν κριτήριο, στον Χριστιανισμό, για τον προσδιορισμό και την επαλήθευση της αυθεντικότητας ενός κειμένου. Αντιθέτως, η εμπιστοσύνη στηριζόταν αποκλειστικά στη φήμη των εγγυητών: εάν, επομένως, η αλυσίδα των μαρτύρων ήταν ικανοποιητική, οτιδήποτε μπορούσε να γίνει αποδεκτό ως αληθινό. Θα πρέπει να σημειωθεί, στο πλαίσιο αυτό, ότι οι παραδόσεις που ορίζονται ως οι παλαιότερες και πιο κοντινές στον Μωάμεθ είναι οι λιγότερο αξιόπιστες και οι πιο τεχνητά κατασκευασμένες (κάτι που μπορεί επίσης να διαπιστωθεί από την υπερβολική επιτήδευση της γλώσσας).  

Τα qiyās

Η τρίτη πηγή του ισλαμικού νόμου, ή Šarī‛a, είναι η qiyās, ή η εξαγωγή συμπερασμάτων μέσω αναλογίας, μέσω της οποίας, από την εξέταση καθορισμένων και λυμένων ερωτημάτων, βρέθηκε η λύση για άλλα που δεν είχαν προβλεφθεί. Το κριτήριο που χρησιμοποιείται, σε αυτή την περίπτωση, είναι το ra'y, δηλαδή η άποψη, η διανοητική άποψη, η κρίση ή η προσωπική γνώμη. Η εν λόγω πηγή κατέστη αναγκαία από την αυγή του Ισλάμ, δεδομένου ότι, όπως είδαμε, η ασυνέπεια του Κορανίου και του ḥadīṯ είχε προκαλέσει σημαντική σύγχυση και οδήγησε στην έναρξη ισχύος, για τις δύο πρώτες πηγές, της παράδοσης του καταργητή και του καταργούμενου.

Iǧmā‛

Ωστόσο, αν στην περίπτωση που τα qiyās δεν επαρκούσαν για την επίλυση όλων των άλυτων ζητημάτων, μια τέταρτη πηγή, η vox populi ή iǧmā‛ (λαϊκή συναίνεση) εισήχθη για να παρέχει μια σταθερή βάση για ολόκληρο τον νομικό και δογματικό μηχανισμό. Η πηγή αυτή φαινόταν περισσότερο από δικαιολογημένη τόσο για τα κορανικά αποσπάσματα όσο και για ορισμένα hadīṯ, σε ένα από τα οποία ο Μωάμεθ ισχυριζόταν ότι η κοινότητά του δεν θα έκανε ποτέ λάθος. Το iǧmā‛ μπορεί να συνίσταται σε δογματική συναίνεση που επιτυγχάνεται από τους νομομαθείς- σε συναίνεση εκτέλεσης, όταν πρόκειται για έθιμα που έχουν καθιερωθεί στην κοινή πρακτική- σε σιωπηρή συναίνεση, ακόμη και αν δεν είναι ομόφωνη, των νομομαθών, στην περίπτωση δημόσιων πράξεων που δεν συνεπάγονται την καταδίκη κανενός.

Το εποικοδομητικό έργο της εξαγωγής του νόμου από τις τέσσερις πηγές που αναφέρονται (Κοράνι, σούννα, qiyās και iǧmā‛) ονομάζεται iǧtihād (da ǧ-h-d, η ίδια ρίζα με τον όρο ǧihād), ή "διανοητική προσπάθεια". Η εν λόγω προσπάθεια, μια πραγματική επεξεργασία του θετικού ισλαμικού δικαίου, βασισμένη ωστόσο σε έναν "αποκεκαλυμμένο" λόγο, διήρκεσε περίπου μέχρι τον 10ο αιώνα, όταν σχηματίστηκαν οι νομικές σχολές (maḍhab), μετά την οποία "οι πύλες του iǧtihād" θεωρούνται επισήμως κλειστές. Από εκεί και πέρα, μπορεί κανείς να αποδεχτεί μόνο ό,τι έχει ήδη διευθετηθεί, χωρίς να εισάγει περαιτέρω καινοτομίες (bid‛a). Οι πιο άκαμπτοι από αυτή την άποψη είναι οι Ουαχαμπίτες (ιδρυτής τους είναι ο Muḥammad ibn ‛Abd-el-Waḥḥḥḥab: το δόγμα των Ουαχαμπίτων είναι το επίσημο δόγμα του βασιλείου των Sa‛ūd, των απόλυτων μοναρχών της Σαουδικής Αραβίας) και οι Σαλαφιστές (ιδρυτές και κύριοι εκφραστές: Ǧamal al-Dīn al-Afġāni και Muḥammad ‛Abduh, 19ος αιώνας- οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι είναι μέρος αυτού του ρεύματος). Κατά την άποψη και των δύο κινημάτων, εισήχθησαν υπερβολικές καινοτομίες στην ισλαμική διδασκαλία- ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στις απαρχές, στη χρυσή εποχή, την εποχή των πατέρων (σαλάφ), και συγκεκριμένα στην εποχή της ζωής του Μωάμεθ στη Μεδίνα και των πρώτων διαδόχων του ή χαλίφηδων.

Πριν προχωρήσουμε περαιτέρω, μπορούμε να πούμε λίγα λόγια σχετικά με την έννοια του ǧihād. Ο μουσουλμανικός νόμος θεωρεί ότι ο κόσμος χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: dār al-islām (οίκος του Ισλάμ) και dār al-ḥarb (οίκος του πολέμου): εναντίον του τελευταίου, οι μουσουλμάνοι βρίσκονται σε κατάσταση συνεχούς πολέμου, έως ότου ολόκληρος ο κόσμος δεν υποτάσσεται στο Ισλάμ. Το ǧihād είναι τόσο σημαντικό, στον ισλαμικό νόμο, που θεωρείται σχεδόν ο έκτος πυλώνας του Ισλάμ. Με αυτή την έννοια, υπάρχουν δύο υποχρεώσεις για μάχη: μια συλλογική (farḍ al-kifāya), όταν υπάρχει επαρκής αριθμός στρατευμάτων- μια ατομική (farḍ al-‛ayn), σε περίπτωση κινδύνου και υπεράσπισης της μουσουλμανικής κοινότητας.

Υπάρχουν δύο τύποι ǧihād, ένας μικρός και ένας μεγάλος. Το πρώτο είναι το καθήκον να αγωνιστεί για τη διάδοση του Ισλάμ- το δεύτερο είναι η καθημερινή και συνεχής ατομική προσπάθεια στο δρόμο του Θεού, στην πράξη, ένας δρόμος μεταστροφής. Μέσω του ǧihād πολλά χριστιανικά εδάφη έπεσαν, τις περισσότερες φορές με συνθηκολόγηση, σε ισλαμικά χέρια και, στην περίπτωση αυτή, οι κάτοικοί τους, που θεωρούνται "άνθρωποι της διαθήκης" ή ahl al-ḏimma, ή απλώς ḏimmī, έχουν γίνει προστατευόμενα υποκείμενα του κράτους, πολίτες δεύτερης κατηγορίας που υπόκεινται στην καταβολή ενός φόρου συνθηκολόγησης, που ονομάζεται ǧizya, και ενός φόρου επί των γαιών που κατέχουν, ḫarāǧ.

Παράρτημα

1. Sūra 25/32-33.
2. "...ούτε τον σκότωσαν ούτε τον σταύρωσαν, αλλά τους έκαναν να τον μπερδέψουν με κάποιον άλλον, τον οποίο σκότωσαν στη θέση του (4/157). Από αυτή την άποψη, το ισλαμικό δόγμα είναι ταυτόσημο με το δοκητικό δόγμα, γνωστικής προέλευσης (ήδη από τον 2ο αιώνα της χριστιανικής εποχής, από το ελληνικό ρήμα δοκίμαι, εμφανίζομαι), κύριος εκπρόσωπος του οποίου ήταν ο γνωστικός θεολόγος Βασιλείδης. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, η συνύπαρξη στον Χριστό δύο φύσεων, μιας ανθρώπινης (που φέρει το κακό) και μιας θείας (που φέρει το καλό), ήταν αδιανόητη. Επομένως, είτε ο Χριστός είχε αντικατασταθεί από κάποιον άλλον την ώρα της σταύρωσης είτε όλο το επεισόδιο ήταν μια ψευδαίσθηση. Ο Σίμων Μάγος (που αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων) είχε ήδη εκφραστεί με αυτή την έννοια, και σ' αυτόν και στους γνωστικιστές οπαδούς του ο Ιωάννης φαίνεται να απαντά ήδη, στο Α΄Ιωάν. 4:1-2: "Κάθε πνεύμα που ομολογεί ότι ο Ιησούς Χριστός ήρθε με σάρκα είναι από τον Θεό"- και επίσης Ιωάν. 1:14: "Και ο Λόγος έγινε σάρκα και κατοίκησε ανάμεσά μας".